کشاورزی ارگانیک راهی برای مدیریت پایدارمنابع خاک

1-کشاورزی ارگانیک

شاخه‌ای از کشاورزی پایدار است که در آن کاربرد مواد شیمیایی  مصنوعی ممنوع و تمام مراحل تولید، فراوری و بازاریابی محصولات‌این سیستم کشاورزی تحت پوشش استاندارد‌های مرجع ارگانیک، کنترل، مدیریت و  گواهی می‌شود. سیستم‌های کشاورزی ارگانیک بر پایه مدیریت اکوسیستم استوار است و به نهاده‌های خارج از مزرعه وابسته نیست. در‌این نوع از کشاورزی از نهاده‌های سنتز شده مانند کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها، داروهای دامپزشکی، گیاهان اصلاح شده ژنتیکی و به‌نژادی و مواد افزودنی و از تابش اشعه‌ها استفاده نمی‌شود. کشاورزی ارگانیک، مدیریت تولید مناسب است که باعث تقویت وتوسعه سلامت اکوسیستم‌های زیستی، چرخه‌های زیستی و فعالیت بیولوژیکی خاک می‌شود.‌این نظریه تاکید دارد که از نهاده‌های داخل مزرعه استفاده شود و از نهاده‌های بیرونی استفاده‌ای نشود.

2- مزایای کشاورزی ارگانیک برای محیط زیست، پایداری در مدت زمانی طولانی

درکشاورزی ارگانیک چون مطابق اکوسیستم رفتارمی‌شود اثر مخربی برای محیط زیست ندارد؛ چراکه کمترین

عملیات تهیه زمین(کمترین شخم)صورت می‌گیرد. استفاده ازتناوب زراعی مناسب،گیاهان پوششی،کودهای

1-   کارشناس ارشد رشته کشاورزی گرایش علف‌های هرز، معاونت فنی اجرایی مدیریت جهادکشاورزی شوشتر

بیولوژیکی، کودسبز و... استفاده می‌شود. همچنین با بهبود جانوران مفید خاک و تخمیر موادآلی، بافت خاک، بهبود یافته و باروری خاک افزایش می‌یابد و میزان مواد مغذی بیشتری به خاک داده می‌شود. به همین دلیل فرسایش خاک کاهش یافته و تنوع زیستی خاک افزایش می‌یابد.‌این کشاورزی از اثرات گلخانه می‌کاهد؛ زیرا خیلی از فعالیت‌های انجام شده در کشاورزی ارگانیک مانند حداقل شخم با استفاده ازگیاهان تثبیت کننده نیتروژن و بازگرداندن ضایعات کشاورزی به خاک با استفاده ازگیاهان پوششی باعث افزایش بازگشت کربن به خاک شده و باعث حفظ و ذخیره سازی کربن می‌شود. کشاورزی ارگانیک هم نگهبان تنوع زیستی است و هم استفاده‌کننده از تنوع زستی؛ مثلاً استفاده از بذور بومی‌که مقاومت بیشتری نسبت به آفات وامراض دارند. ترکیب گیاهان وحیوانات باعث بهینه سازی مصرف انرژی و بازیافت چرخه مواد می‌‌شود. کشاورزی زیستی با اکولوژی هماهنگ است و باعث تثبیت بافت خاک، حفظ چرخه آب،چ رخه کربن، چرخه موادغذایی و آلودگی کمتر زمین می‌شود.

3- اهمیت کشاورزی زیستی یا ارگانیک

   در دهه‌های اخیر به دلیل افزایش مصرف بی‌رویه نهاده‌های بیرونی، افزایش هزینه‌های تولید،تخریب و فرسایش شیمیایی خاک، تخریب بیولوژیکی خاک، کاهش شدید منابع تولید، ضعف برنامه ها و روش‌های اجرایی و ترویجی در توسعه کشاورزی پایدار منجر به بحرانی درامنیت غذا در دنیا شده است.از‌این رو  دهه‌های اخیر اصلاح و تحول در راهبردهای توسعه کشاورزی به عنوان یک ضرورت و اصل مورد تاکید مجامع بین المللی و بسیاری از دولت ها در سراسر دنیا قرار گرفته است. کشاورزی پایدار یک راهبرد مدیریتی است که باعث به حداقل رساندن تاثیرات منفی برمحیط زیست و فراهم نمودن تولید و سودمندی مزرعه در هر زمان و مطابق با شرایط اجتماعی می‌شود. کشاورزی ارگانیک به عنوان مظهری از کشاورزی پایدار  درطول دو دهه  اخیر به طور فزاینده‌ایی مورد توجه قرارگرفته است. بسیاری از کارشناسان ‌این سازوکار را پاسخی برای برطرف‌کردن مشکلات کنونی کشاورزی در دنیا می‌دانند، به شیوه‌ایی که از منظر حفاظت محیط زیست، منابع تجدید ناپذیر، بهبود کیفیت موادغذایی، کاهش تولید فراورده‌های مازاد و غیرضروری و جهت گیری بخش کشاورزی به سوی نیازهای بازار، موثراست. کشاورزی ارگانیک به طور کامل متکی بر حفظ تعادل اکولوژیک و تقویت فرایندهای بیولوژیکی تا حدمطلوب آنهاست. از سویی حفظ ساختمان خاک و میکروارگانیسم‌ها و حشرات در این سیستم، لازم و ضروری است. به دلیل خودداری از مصرف نهاده‌های شیمیایی و مصرف اندک یا عدم مصرف نهاده‌های خارجی در این سیستم، فشار چندانی بر منابع محدودزمینی وارد نمی‌شود. همچنین به دلیل ویژگی‌های مثبت سیستم ارگانیک، محصولات ‌این روش کشاورزی در مقایسه با سایرمحصولات، از مطلوبیت برخوردارند. برای نمونه ماده‌ خشک و محتوای پروتئین بیشتر، طعم بهتر و کیفیت مطلوبتر محصولات تولیدشده به شیوه ارگانیک، محبوبیت بسیاری درجوامع کسب کرده است.

4- ویژگی کاربرد  نهاده‌های ارگانیک  مدیریت خاک

4-1- نهاده‌های ارگانیک خاک، با ایجاد خلل و فرج(تهویه خاک) به نرمی ‌بافت خاک کمک می‌کند.

4-2-باعث نفوذ بیشتر آب باران و همچنین نفوذ بهتر در ریشه گیاهان می‌شود.

4-3- مانند اسفنج‌های ریزی عمل می‌کند که باعث ذخیره آب تا چند برابر وزن خود می‌‌شود. بنابراین در شرایط خشکی یا تنش آبی، آب بیشتری برای گیاهان فراهم می‌کند(قسمت قابل مشاهده).

1-4- باعث چسباندن بخش‌های نرم خاک به یکدیگر می‌شود و در نتیجه باعث شکل‌گیری بخش‌های مستحکم می‌شود که ‌این امر به بهبود بافت خاک مخصوصاٌ درخاک‌های رسی یا شنی کمک می‌کند (قسمت غیرقابل مشاهده).

4- 5- محیط مناسبی برای فعالیت میکروارگانیسم خاک است.

4- 6- مواد ارگانیک ظرفیت بالایی برای حفظ موادغذایی دارند

4-7- از تبدیل خاک به خاک‌های خیلی اسیدی جلوگیری می‌نمایند.

5-کودهای ارگانیک در کشاورزی ارگانیک

کودهای ارگانیک شامل موادغذایی هستند که از گیاهان یاحیوانات مشتق شده اند و نقش مهمی‌ در تغذیه گیاهان بازی می‌کنند. کودهای مزرعه‌ای به طور معمول کاه یاعلوفه، مدفوع یا ادرار حیوانات و مواد بستری است و منبع با ارزشی از کودهای ارگانیک هستند و در ساختن مواد ارگانیک خاک شرکت می‌کنند؛در نتیجه باروری خاک را بهبودمی‌بخشند. کود‌های آلی، معدنی، زیست و آلی– زیستی حاصل از منابع طبیعی در کشاورزی ارگانیک کاربرد فراوانی دارند.

6- حفظ حاصلخیزی خاک با کشاورزی ارگانیک  از طریق روش‌های مدیریتی مختلف

این روش‌ها عبارتند از:

6-1-استفاده از مالچ پاشی با ضایعات گیاهی، محصولات پوششی و محصولاتی که به عنوان کود سبز به کار می‌روند، علاوه برجلوگیری ازفرسایش خاک در حفظ باروری خاک مفید هستند.

6-2- کشت مخلوط، رعایت تناوب زراعی، کاربرد مواد بارورکننده باتوجه به نیاز گیاه درمراحل مختلف رشد گیاه.

6-3- استفاده ازروش شخم مناسب:

6-3-1- به منظورتسریع عمل تجزیه بهتر است قبل ازتهیه بستر کشت برای محصول بعدی بقایای محصولات قبلی درعمق20-15سانتیمتری به وسیله دیسک با خاک زیرو شود.

6-4- حفاظت از ارگانیسم‌های خاک با استفاده از موادارگانیک(کود دامی، کمپوست، مالچ و...)راهی برای حفظ حاصلخیزی خاک است و باید سعی شود از شخم زدن پی درپی خاک که لایه‌های زیری خاک را در معرض نور خورشید قرارداده و درکاهش جمعیت میکروارگانیسم ها موثراست خودداری شود.

7- عدم تحرک نیتروژن درکشاورزی ارگانیک

   عدم تحرک نیتروژن می‌تواند در هنگام کاربرد موادی مانند خاک‌اره، شاخه‌های درخت، کاه وکلش، کمپوست نیمه فاسد که حاوی چوب هستند اتفاق بیفتد چرا که  مواد بکاررفتهC/N بالایی دارند و میکروب‌های تجزیه‌کننده به سرعت تکثیر می‌یابند و برای رشد خود احتیاج به موادغذایی مثل نیتروژن دارند، همان طور که گیاهان به آن نیاز دارند. از این رو در طول ‌این مدت، رقابت برای اخذ این ماده غذایی بین گیاه و میکروارگانیسم صورت می‌گیرد و امکان دارد گیاهان دچار کمبود موادغذایی شوند؛ از‌این رو بهتر است به ازای هر هکتار،50-40 کیلوگرم کود اوره همراه با مواد چوبی، مخلوط شود سپس اقدام به زیرخاک نمودن آنها شود.

8- مواد مغذی اصلی گیاه و چگونگی استفاده ازآن به عنوان مکمل درکشاورزی ارگانیک

8-1- نیتروژن

یکی از اصلی‌ترین عناصرغذایی مهم محدودکننده رشد گیاهان است. نیتروژن واحد سازنده پروتئین است. کودهای ارگانیک شامل تمام مواد مغذی مورد نیاز نباتات به میزان کافی و با ترکیب متعادل است. اگرنیتروژن نتواند به مواد ارگانیک متصل شود به راحتی از خاک شسته می‌شود(آبشویی)و یا متصاعد می‌گردد. یکی از منابع مهم نیتروژن، تثبیت آن از طریق هوامیکروب ها(ریزوبیوم)است. لگوم‌ها نقش مهمی ‌را در کشاورزی ارگانیک بازی می‌کنند. تهویه خاک، فعالیت میکروارگانیسم‌ها را زیادتر کرده که نتیجه آن، حرکت نیتروژن از مواد ارگانیک است.

8-2- فسفر

نقش مهمی‌در متابولیسم گیاهان در فرایند انتقال انرژی بازی می‌کند. معمولا فسفات قابل دسترس برای گیاهان، به ترکیبات ارگانیک خاک متصل شده‌اند یا با میکروارگانیسم‌ها تجمع یافته اند و این درحالی است که محلول خاک، حاوی میزان کمی ‌فسفر است. ابتدا فسفات، جذب ذرات خاک می‌‌شود و فقط میزان کمی ‌از آن قابل حل بوده و در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد. تشکیل کلونی ریشه گیاهان با میکوریزها می‌تواند باعث جذب فسفات توسط گیاهان شود.

8-3- پتاسیم

برای سنتز اسیدهای آمینه ضروری است و شامل فرآیند فتوسنتز و افزایش قابلیت مقاومت گیاه در برابر بیماری‌هاست. پتاسیم موجود در خاک به طور عمده با مواد معدنی خاک ترکیب شده و از دسترس گیاه خارج می‌شود. مقداری از پتاسیم به سطح ذرات موادمعدنی چسبیده که ‌این بخش برای گیاهان، قابل جذب‌تر است. در حالت کلی ذخیره پتاسیم از طریق هوازدگی مواد معدنی زیرزمینی تامین می‌شود؛ از این رو  با استفاده از بقایای محصولات بازیافت شده(مخصوصا کاه) و کود حیوانی که حاوی پتاسیم است و ممانعت ازآبشویی خاک با استفاده ازپوشش گیاهی دائمی‌و افزایش سطح هوموس خاک، باپوشاندن سطح خاک با مالچ می‌توان میزان پتاسیم خاک را افزایش داد.

منابع

1- شریفی مقدم،م.1388.کشاورزی ارگانیک‌ایران.روی خط‌اینترنت.

2- ملکوتی،م.ج.1378.کشاورزی پایدار و افزایش عملکرد با بهینه سازی مصرف کود در ایران. نشرآموزش کشاورزی، وزارت کشاورزی ‌ایران،

3-Berry, Wendell. 1996. The Unsettling of America: Culture and Agriculture. 3rd edition. Univer­sity of California Press, Davis. 256 p.

4-Bird, Elizabeth Ann R., Gordon L. Bultena, and John C. Gardner (eds.) 1995. Planting the Future:

-5-Developing an Agriculture that Sustains Land and Community. Iowa State University Press, Ames, IA. 276 p.

6-Horne, James E. and Maura McDermott. 2001. The Next Green Revolution: Essential Steps to a Healthy, Sustainable Agriculture. Food Prod­ucts Press, an imprint of The Haworth Press, inghamton, NY. 312 p.

7-Jackson, Wes. 1985. New Roots for Agriculture. 2nd edition. University of Nebraska Press, Lincoln, NE. 150 p.