اهمیت بازاریابی و بسته بندی زیره سبز در استان‌های خراسان ( مطالعه موردی شهرستان سبزوار )

در دو دهه گذشته پژوهش‌هایی در مورد زیره سبز با محوریت بخش کشاورزی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی خراسان انجام گرفته و بعضی از ابعاد ناشناخته زراعت این گیاه را روشن نموده است ولی هنوز تا حل مشکلات تولید وشناسایی و تعیین مسیر بازاریابی و مهمتر از آن نوع بسته بندی و مرغوبیت بسته بندی این محصول، راه طولانی در پیش است.

اگر چه در ارتباط با تعریف بازاریابی محصولات کشاورزی و بسته بندی آنها دیدگاه‌های دوگانه ای وجود دارند، لکن در هر دو تعریف، بر پاره‌ای از ویژگی‌ها و مراحل تأکید شده است که درجه اهمیت آن در فرایند تولید محصول، تأمین رفاه تولید کنندگان و مصرف کنندگان، کاهش ضایعات، فرایند تبدیل و حضور در بازارهای جهانی (بین المللی) و عرضه مناسب آن را نشان می‌دهد. با توجه به اهمیت بازاریابی در یک نظام کارایی کشاورزی و جایگاه ویژه آن در تقویت انگیزه تولید، افزایش سود آوری، کاهش ضایعات و ارز‌آوری ویژه آن (باتوجه به مزیت نسبی) از یک سو و بسته بندی و جایگاه آن در نحوه ورود به بازارهای داخل و خارجی از سوی دیگر و  وجود مشکلات متعدد در مراحل مختلف این جریانها (از قبیل

1-       کارشناس اقتصاد کشاورزی، مشمول سازندگی در جهاد کشاورزی استان خراسان شمالی شهرستان اسفراین

      2-    دکترای علوم تغذیه، عضو هیات علمی گروه صنایع غذایی دانشگاه آزاد اسلامی و احد قوچان

واسطه‌های زیاد، حاشیه بازاریابی بالا، نبود خدمات بازاریابی مناسب در ارتباط با محصول و بسته بندی نامناسب یا عدم بسته بندی)، ضرورت دارد پیرامون مسایل بازاررسانی و بازاریابی زیره سبز و اهمیت بسته‌بندی در استان خراسان(بزرگ) تحقیقی صورت گیرد تا بتوان با توجه به مجموعه یافته‌ها، راهکارهای مناسبی را ارائه داد.

هدف کلی از این مطالعه بررسی تعیین مسیر بازاریابی زیره سبز و اهمیت و نوع بسته بندی زیره سبز در استان خراسان(بزرگ) است. دادها و اطلاعات مورد نیاز در این مطالعه با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی و با تکمیل پرسشنامه و همچنین مصاحبه با عمده فروشان وخرده فروشان زیره سبز و به صورت مقطعیو براساس اطلاعات آخرین برداشت زیره جمع آوری شد و حاشیه‌های بازاریابی، خرده فروشی، عمده فروشی و کارایی بازاریابی،  محاسبه و مسیر بازاریابی، مشخص و نوع بسته بندی(از نوع شفاف) مطرح شد. نتایج نشان داد در سال‌های اخیر زیره سبز با نوسانات شدید قیمت همراه بوده است و از آنجا که تولیدکنندگان این محصول از بنیه اقتصادی بالایی برخوردار نیستند بیشترین خسارت را از نوسانات قیمت دریافت می‌کنند، از این رو ضرورت بررسی‌های همه جانبه در زمینه یافتن بازارهای مطمئن برای این محصول درسطح جهانی وجود دارد. همچنین در داخل کشور نیز باید سیاست‌های حمایتی از طریق سازمانهای مسئول دولتی و چه از طریق ایجاد بورسی مناسب برای این محصول و همچنین کاهش فاصله بین زیره‌کاران با نهادهای عمده فروش و صادرکنندگان(دولتی یا خصوصی) را ایجاد کرد. و برای بهتر شدن بازار صادرات آن وفروش داخلی از نوعی بسته بندی واحد، برای عرضه به بازار استفاده شود.

.2سطح زیرکشت

استان خراسان عمده ترین منطقه تولیدکننده زیره سبز کشور محسوب می ‌شود. بر این اساس در طی سالهای 1380ـــ 1360 سطح زراعت آبی این محصول 26 برابر شده و متوسط رشد سالانه معادل 46 درصد را داشته است؛ به طوری که سطح زیر کشت آن در سال 1360 از 500 به 13090 هکتار در سال 1380 رسیده است. سطح زیر کشت دیم در سال 1380 نسبت به سال 1360 کاهش یافته و از 16500 به 4040 هکتار رسیده است.

سطح زیر کشت در کشور ؛ سطح زیر کشت آبی و دیم این محصول طی سالهای گذشته از رشد صعودی برخوردار بوده است. سطوح کشت زارع آبی زیره سبز در طی سالهای 1378 ـــ 1362 از 3846 به 16585 هکتار افزایش یافته است، در سال  1380 سطح زیر کشت آبی زیره سبز 16253 هکتار بوده است.

تغییرات سطوح زراعت کشت دیم نیز وضعیت مشابهی را نشان می‌دهد، به طوری که میزان سطح زراعت دیم این محصول طی پانزده سال از 9515 به 47665 هکتار رسیده است. سطح زیر کشت زراعت دیم طی دوره مذکور سالانه به طور متوسط از رشدی معادل 26 درصد برخوردار بوده است (در سال 1380 به دلیل خشکسالی سال‌های 1378 و 1379 سطح زیر کشت دیم به 7767 هکتار تقلیل یافته است).

.3صادرات و واردات

زیره سبز یکی ازمحصولات مهم صادراتی است که با توجه به شرایط خاص اکولوژی مورد نیاز برای کشت آن، در مناطق محدودی از جهان تولید می ‌شود. کشورهای هندوستان، ایران، اندونزی و لبنان صادرکنندگان اصلی زیره سبز بوده، ولی کشورهای دیگری مانند ترکیه، مصر‌، سوریه، چین، قبرس، آرژانتین و مکزیک نیز صادر کننده زیره سبز هستند. صادرات زیره سبز ایران از سالها پیش شروع شده و میزان صادرات آن در سال 1337 بالغ بر 8799 تن بوده است. همه ساله درصدی از تولید زیره سبز ایران به کشورهای دوبی، پاکستان، ژاپن، کامبوج، کویت، امارات متحده عربی، آلمان، فرانسه، هلند، جمهوری چک، عربستان سعودی، قطر، مجارستان، سنگاپور، بلژیک و انگلیس صادر می ‌شود. ایران تا سال 1960  بزرگترین صادر کننده زیره سبز در جهان بود ، اما در سال 1970  به مقام چهارم تنزل پیدا کرد.

در سال 1379 کشورهای عمده وارد کننده زیره سبز ایران به ترتیب پاکستان، امارات متحده عربی، اوکراین، ژاپن، انگلستان و آلمان است که به ترتیب 85/37 ، 75/32 ، 76/ 12، 56/3 ، 32/3 ، 25/2  درصد از صادرات زیره سبز ایران را از آن خود نمودند. بر این اساس طی دوره 50 تا 1378 میزان صادرات از رشدی معادل چهار درصد برخوردار بوده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که سهم ایران از بازارهای اتحادیه اقتصادی اروپا 3/32 درصد است که می‌توان با رفع محدودیت مجوز صادراتی و پیمان ارزی، آن را تا حدود 45 درصد افزایش داد.

با توجه به مطالب فوق لزوم بررسی مسیر بازاریابی و بازاررسانی این محصول، بیش از بیش آشکار است. بنابراین هدف این مطالعه تعیین مسیر بازاریابی زیره سبز و اهمیت و نوع بسته بندی آن در شهرستان سبزوار است.

 .4نتایج وبحث

نتایج حاصل از تعیین مسیر بازاریابی زیره سبز در شهرستان سبزوار نشان داد که منطقه جوین وجغتای مرکز عمده تولید زیره سبز است و اکثر تولیدکنندگان قسمت اعظم زیره سبز و یا همه محصول تولیدی خود را به فروش میرسانند.

متوسط قیمت عمده فروشی، قیمت خرده فروشی، و قیمت تولید کننده یک کیلو گرم زیره سبز به دست آمده که این قیمتها در جدول یک ارائه شده است.

جدول 1-  قیمتهای یک کیلوگرم زیره سبز در شهرستان سبزوار (ریال)

            مأخذ: یافته‌های تحقیق

 .1-4 بسته‌بندی

 .1 -1-4بسته بندی مواد غذایی خشک

بسته بندی مواد غذایی وظایف زیر را بر عهده دارد. بسته بندی ابزار جابجایی ماده غذایی ،کمک به فراوری ماده مناسب برای مصرف کننده، ابزار خرید و فروش، وسیله کاهش هزینه و وسیله محافظ ماده غذایی است. بنابراین  بسته بندی باید به عنوان بخش مهمی از فراوری ماده غذایی در نظر گرفته شود. در این بخش ما نقش محافظتی بسته بندی در حفظ کیفیت و توسعه زمان ماندگاری مواد غذایی خشک را مورد بحث قرار می‌دهیم. انتخاب ماده بسته بندی یا ظرف بر اساس عوامل زیر صورت می گیرد.

4-1-1-1. آسیب میکانیکی

این نوع آسیب از تماس ناگهانی یا شوک در طی جابجایی و انتقال و نیز ارتعاش و فشردن بسته‌ها هنگامی که ماده غذایی انبار می‌شود، ناشی می‌گردد. با انتخاب مناسب مواد قوی و محکم بسته بندی که شامل مواد پوشاننده باشد، می توان از این صدمه جلو گیری کرد.

4-1-1-2. ویژگیهای قابلیت نفوذ

محصولات خشک شده تمایل به جذب رطوبت دارند که می‌تواند سبب افت کیفیت شود. هنگامی که فعالیت آب از یک مقدار معین بیشتر شود، فساد میکروبی یا تغییرات شیمیایی رخ می‌دهد. گازها و بخار می‌توانند توسط انتشار مولکولی ماده منتشر شوند.

تغییر دما : کارایی و ظاهر بسته بندی باید هنگامی که در معرض تغییرات دما قرار می گیرد، حفظ شود.

عبور نور : افت ویتامین، کمرنگ شدن و تجزیه چربی ناشی از قرار گرفتن در معرض نور است. به منظور حذف امواج با طول موج بلند، بسته بندی باید مات یا رنگی باشد.

4-1-1-3. ملاحظات شیمیایی و بیوشیمیایی

ماده بسته بندی باید با محصولی که با آن در تماس است، سازگاری داشته باشد. در انتخاب یک ماده بسته‌بندی باید ملاحظات ایمنی و کیفی در نظر گرفته شود.

مشکل اصلی در جابجایی و انبارداری میوه‌ها و سبزیها، و مواد گیاهی،  حمله حشرات است. بسته بندی نباید از موادی باشد که حشرات به داخل نفوذ کنند. جعبه‌های چوبی، کارتن‌های فشرده، ظروف کاغذی مقوایی و حلب‌های بزرگ، برای بسته بندی فله میوه‌ها به کار می‌روند. بسته بندی جزی شامل کارتن‌هایی با پوشش مقوایی با ورقی از آستر یا پلاستیک‌های کششی، کیسه‌هایی با پوشش سلوفان، پلی اتیلن و کیسه‌ای پلی پروپیلن است. حبوبات خشک ( لوبیا، نخود سبز، عدس) در کیسه‌ای پلاستیکی ساده سلوفان، یا فیلم‌های پلی اتیلن با دانسیته کم بسته بندی می‌شوند.

5. ویژگی‌های بسته بندی مواد غذایی

به طور کلی بسته بندی باید بتواند این اطمینان را به مصرف کننده بدهد که محصول درون آن در شرایطی مشابه زمان تولید بوده و علاوه بر آن قوانین و مقررات مربوط به بسته بندی صحیح را به مورد اجرا گذاشته باشد یعنی:

-    بسته باید محصول را کاملاً تمیز نگه داشته و خاصیت ممانعت کنندگی و حفاظت از ماده غذایی را علیه مخاطرات فیزیکی" رطوبت" اکسیژن، نور و میکروارگانیزم‌ها و کلیه عوامل آلودگی گسترش دهد.

-    ارزش غذایی محصول را درحد قابل قبول حفظ نموده و روی کیفیت میکروبیولوژیک ماده غذایی تاثیر و تغییر نامطلوب نداشته باشد.

-    در طول زنجیره تولید تا توزیع و رساندن به دست مصرف کننده هیچگونه صدمه‌ای برای سلامتی تولید کننده، توزیع کننده و مصرف کننده نداشته باشد.

-    بسته، حاوی اطلاعاتی نظیر نام محصول، شرکت و نشانی تولید کننده، وزن، قیمت، تاریخ تولید، تاریخ انقضا و دستورالعمل مصرف محتوی باشد.(چاپ پذیر باشد)

-        به سهولت باز شده و قابلیت بسته بندی مجدد داشته باشد.

-        نسبت به مخاطراتی نظیر ضربه، فساد، لرزش و مخاطرات آب و هوایی طی حمل و نقل، حتی الامکان مقاوم باشد.

-        سبک بوده و به لحاظ حجم به گونه طراحی شود که حتی الامکان حجم کمی را اشغال کند.

-        مقرون به صرفه باشد( از جنبه اقتصادی )

-        بسته باید امکان ناخنک زدن محتوی توسط مصرف کننده قبل از خرید در سوپر مارکت‌هارا کاهش دهد.

-    بسته دارای ویژگی قابلیت رویت محتوی باشد و در صورت حساس بودن ماده غذایی به نور با قرار دادن پنجره در یک طرف بسته، امکان رویت محتوی برای مصرف کننده فراهم شود.

-    پس از مصرف، محتوی ماده بسته بندی قابل بازیافت مجدد باشد و در صورت عدم بازیافت در طبیعت به سرعت تجزیه شود.

برای تولید موفقیت آمیز بسته بندی مواد غذایی، توجه و دقت نظر در موارد زیر الزامی است:

1- واقعیتهای مهمی که در ارتباط با تولید مطرح هستند و عبارتند از: خصوصیات فیزیکی محصول (نظیر جامد بودن، مایع بودن، خمیری بودن و...)، طبیعت کل محصول بسته بندی ( نظیر خورندگی، فرار بودن، شکننده بودن و...). اندازه و شکل بسته بندی، وزن و جرم حجمی محصول و پاسخ دقیق به سوالات ذیل:

الف- چگونه محصول بسته بندی صدمه میبیند؟(مثلا به وسیله شک مکانیکی، ساییدگی، ارتعاش، فشردن، تغییرات دما، رطوبت، اکسیژن، ابر، نور، جوندگان و...).

ب- چگونه محصول بسته بندی، نامطلوب می‌شود؟ مثلا بوسیله خورندگی، زنگ زدگی، نشت، سهولت در تقلب و کم فروشی و...

2-  واقعیتهای مربوط به مضرات وخطرات حمل و نقل:

الف- نوع حمل و نقل:

مثلا آیا حمل و نقل  جاده‌ای است، از طریق راه آهن، دریا یا هوا انجام می‌گیرد.

ب- درجه کنترل در حمل ونقل:

مثلا آیا وسیله حمل ونقل خصوصی است یا عمومی و کنترل آن تا چه حد است.

ج- فرم حمل و نقل:

مثلا اگر حمل و نقل جاده‌ای است با کانتینر انجام می‌گیرد یا به وسیله‌ای دیگر

د- مدت نگهداری در حمل ونقل

ه‍- طبیعت و مقاومت مکانیکی و مخاطرات آب و هوایی  در حمل ونقل، نگه‌داری، فروش و مصرف

و- گنجایش حداقل جعبه (حجم) در ارتباط با ارزش و هزینه حمل و نقل

3- واقعیت‌های مربوط به فروش وبازار.

محاسبه و مقایسه ارزش اقتصادی کار، عمل بزرگی در شروع کار کردن است. تعیین کمیت و کیفیت و قیمت، تماماً عواملی است که برای انتخاب یک سیستم بسته بندی باید بررسی شود. بنابراین باید هزینه عوامل مختلف نظیر هزینه ظرف بسته بندی، پُرکنی، دربندی و هزینه‌های حمل ونقل و پخش به شرکت‌ها و هزینه‌های تبلیغات و بازاریابی و غیره را در نظر بگیریم و بر اساس آن نوع و جنس بسته بندی را در ارتباط با نوع محصول  و درخواست مشتری انتخاب کنیم.

در میان ظروف فلزی، آلومینیوم وقوطی‌های Tine plate  دارای هزینه مساوی (نسبت به مقدار حجم ) هستند؛ البته با توجه به بازار جهانی و تغییر و تحولات قیمت‌ها، قیمت آلومینیوم امروزه افزایش بیشتری یافته است.

4- واقعیت‌ها و مسائل مربوط به انتخاب مواد اولیه بسته بندی:

 در طی فرایند برای انتخاب مواد اولیه  بسته بندی چهار سئوال مطرح است  که باید پاسخ داده شوند:

الف- هدف ما از بسته بندی چیست ؟ 

ب- انواع بسته بندی‌های قابل دسترس کدامند؟(مواد اولیه بسته بندی ماشین آلات)

ج- اطمینان از بسته بندی‌های قابل دسترس و موجود بر حسب اهداف مطلوبمان چگونه است؟

د- استفاده از بسته بندی خاص با توجه به مواد اولیه بسته بندی سیستم توزیع و نوع تولیدات برای مصرف‌کننده نهایی چگونه باید باشد.

6. شیشه و ظروف شیشه ای

ظروف شیشه‌ای از قدیمی‌ترین ظروف بسته بندی مواد غذایی محسوب می ‌شوند و ساخت آنها به هزاره‌های قبل از میلاد باز میگردد. در سال 1999اولین ماشین اتومات دربندی ظروف شیشه‌ای با در‌ب‌های پیچی در ایالات متحده عرضه شد.

به منظور تزئین ظروف شیشه و افزایش بازار پسندی آن معمولاً عملیات الف-  تزئین پایدار و ب-  تزئین ناپایدار روی آنها  صورت می‌گیرد.

7. مهمترین دلایل استفاده از ظروف شیشه ای در بسته بندی مواد غذایی (زیره): 

1-    شیشه از نظر شیمیایی خنثی است و با ماده غذایی  واکنشی که موجب تغییر در عطر و طعم آن شود انجام نمی‌دهد.

2-    شیشه شفاف است؛ از این رو اجازه رویت محتوی خود در هنگام بسته بندی و فروش در سوپر مارکت‌ها را می‌دهد.

3-    ظروف شیشه‌ای استحکام زیادی دارند.

4-    ظروف شیشه‌ای را قادریم در اشکال، اندازه‌ها و رنگ‌های مختلف بسازیم.

5-    مواد غذایی بسته بندی شده در شیشه، طول عمر بیشتری داشته و از قابلیت نگهداری بالاتری برخوردارند.

8.  معایب ظروف شیشه ای

1-    وزن بالاتر که باعث بیشتر شدن قیمت نقل و انتقال نسبت به دیگر انواع بسته بندی می‌شود.

2-    مقاومت کمتر نسبت به مواد دیگر در برابر  شوک‌های حرارتی ،شکستن و...

3-      بی ثباتی بیشتر ابعاد نسبت به ظروف دیگر

4-    یک سری مخاطرات بالقوه از امکان وجود نرمه و خرده شیشه در غذا

9. طراحی ظروف شیشه ای

برای یک خرده فروش، اولین علاقه‌مندی این است که آیا بسته فروخته خواهد شد؟ آیا بسته خاصیت چشم نوازی دارد؟ آیا بسته می‌تواند اطمینان را به وجود آورد؟ آیا بسته، محصول را تعریف می‌کند؟ آیا بسته جلوه خوبی دارد؟ آیا بسته پایدار است ؟ برای مصرف کننده نیز سئوالاتی نظیر آیا بسته به راحتی قابل حمل است؟ آیا بسته قابل قرار گرفتن در قفسه و یخچال است؟ آیا  بسته روی میز، وجه خوبی خواهد داشت؟ آیا بسته قابلیت مجدد(چند بار استفاده شدن)را دارد؟ و از طرف دیگر می دانیم ظروفی که برای بسته بندی مواد غذایی که فرایند حرارتی روی آنها صورت می گیرد استفاده می‌شوند نیاز است که مقاوم به دماهای مختلف باشند.

10. برچسب زنی

برچسب‌ها به منظور مشخص کردن هویت محصول و پیام‌های فروش و رساندن اطلاعات لازم که توسط قوانین مواد غذایی برای محصول تدوین شده است به کار برده می‌شوند. برچسب‌ها که بروی ظرف شیشه‌ای به کار برده می‌شوند شامل:

1-    برچسب‌های کاغذی که اطراف ظرف پیچیده میشوند.

2-  برچسب‌های ثابت که توسط حرارت روی شیشه پخت شده‌اند معمولاً در ظروف شیشه ای چند بار‌مصرف؛ مثلاً بطری نوشابه و شیر که حدود 30 بار گردش می‌کنند استفاده می‌شوند.

3-    برچسب‌های ترموپلاستیک

4-    طرح‌های حک شده به طریقه لیتوگرافی بر روی در پوش فلزی ظروف شیشه‌ای

11. جداکننده‌های داخلی بسته

در بسته بندی ظروف شیشه‌ای به منظور جلوگیری از تماس شیشه‌ها با یکدیگر و خطر شکستن آنها از لایه‌های جداکننده داخلی استفاده می‌شود. این لایه‌های جداکننده علاوه بر جداسازی ظروف شیشه‌ای، کارتن یا جعبه را نیز استحکام می‌دهند.

پیشنهاد می‌شود از ظروف فلزی برای بسته بندی، به دلیل دیده نشدن جنس، استفاده نشود.

12.  بسته بندی با ظروف مقوایی: (مقوای  شیاردار)

در این نوع مقوا لایه‌های آستر داخلی خارجی کاغذ گرافت و لایه مرکزی شیاردار(موج دار) است و لایه‌ها توسط چسب مخصوص سیلیکات سدیم یا خمیر نشاسته چسبیده‌اند. بسته‌های حاصل از این نوع مقوا به علت مقاومت به خراش، فشار و سایش به عنوان بسته‌های حمل و نقل نیز استفاده می‌شود. با استفاده از لایه‌های PE وموم‌ها و کاغذ‌های مقاوم به روغن، قادریم دسته‌های مقاوم به نفوذ رطوبت و چربی را نیز برای بسته بندی مواد غذایی نظیر فرآورده‌های لبنی، گوشت‌ها و مواد غذایی منجمد به دست آورد.

13. بار گیری  یا پر کردن ظرف

در سیستم بارگیری از بالا در لحظه پر شدن، فقط  یک طرف ظرف باز است اما در سیستم بارگیری از پایین، پاره ای از محصولات بارگیری شده و پس از آن هر دو طرف کارتن بسته می‌شود.

14. دربندی و دوخت

سه عملیات (ساختن ظروف، بارگیری یا پر کردن ظرف،در بندی و دوخت) ر امی‌توان با دست، نیمه‌اتومات و یا کاملاً اتوماتیک انجام داد. ازنظر مصرف کننده چندین مزیت برای استفاده از سیستم‌های کارتن کردن وجود دارد که مهمترین آن، سرعت بالای تولید است. عملیات کارتن کردن به طریقه افقی و عمودی انجام می‌شود. 

15. خلاصه ونتیجه گیری

نتایج حاصل از تعیین مسیر بازاریابی زیره سبز نشانگر این است که زیره سبز تولیدی در شهرستان سبزوار بیشترین تولید در بخش جوین وجغتای این شهرستان بوده و اکثر تولیدات برای فروش است. در داخل شهر و اماکن قدیمی سبزوار بورس‌های غیر رسمی به نام (مِرچ زیره) دایر است که افراد تشکیل دهنده آن از عمده صادر کنندگان زیره سبز و مقدار کمی از محصولات دیگر هستند. این افراد قیمت زیره را(هنگام برداشت) به ساعت به بازار اعلام می‌کنند.

نتایج نشان داد در سالهای اخیر زیره سبز با نوسانات شدید قیمت همراه بوده است و از آنجا که تولیدکنندگان این محصول از بنیه اقتصادی بالایی بر خوردار نیستند بیشترین خسارات را از نوسان قیمت دریافت می‌کنند، از این رو ضرورت بررسی‌های همه جانبه در زمینه یافتن بازارهای مطمئن برای این محصول در سطح جهانی وجود دارد. همچنین در داخل کشور نیز باید سیاست‌های حمایتی چه از طریق سازمانهای مسئول دولتی از جمله پرداخت وام و بیمه محصول و قیمت تضمینی برای این محصول و چه از طریق ایجاد بورس زیره سبز و همچنین کاهش فاصله بین زیره کاران با نهادهای عمده فروش و صادرکنندگان( دولتی یا خصوصی) ایجاد کرد.

 طی محاسبات، حاشیه‌های عمده فروشی، خرده فروشی و بازاریابی به طور متوسط به ترتیب 3700 ، 3300 ، 7000، ریال است. ضریب هزینه بازاریابی برابر با 17/41  درصد بوده است. کارایی بازاریابی زیره سبز نیز 788 درصد تعیین شد.

* از مشاهدات پرسشنامه نیز اینگونه بر می‌آید که از تعداد 30 نفرتولید کننده زیره سبز تعداد یک نفر از سیاستهای دولت راضی و10 نفر نسبتاً راضی و 19 نفر نا راضی بودند و اکثر تولید کنندگان به اتفاق، مهمترین عامل موثر د رمیزان مصرف زیره را مصرف دارویی آن تشخیص داده وهمچنین دسترسی آسان مصرف کننده به زیره می‌دانند. در سوالات مربوط به مشکلات تولید کننده اکثراً از نوع وجین، برداشت، فروش و قیمت دلالی خرید از کشاورزی ناراضی بوده و از مهمترین مشکلات بازار زیره نیز نداشتن قیمت ثابت و ندادن وام و بیمه محصول که باعث ضرر تولید کننده می شود، اشاره کردند.   

نتایج نشان می دهد که در هنگام عرضه محصول از تولید کننده به خریداران، زارع (تولید کننده) قسمت اعظم زیره سبز تولیدی خود را به فروش می‌رساند. همچنین زیره به صورت بسته بندی رایج (کیسه) برای فروش  به خریداران عمده و کارخانه استفاده می‌شود که این محصول در عطاری‌ها نیز به همین شکل و در نهایت در ابعاد کوچکتر در داخل نایلون به مصرف کننده تحویل می‌شود. و خریداران عمده کلان برای صادرات از کیسه‌های بزرگ استفاده می‌‌کنند و در کشور مقصد با بسته بندی شکیل به اسم خود به فروش و به عنوان سوغات به بازار عرضه می‌شود.